Krachtstof: Cultuur is een hele kunst met Marcel van Herpen

‘Wanneer heb jij voor het laatst gespeeld?’ vraagt Marcel van Herpen aan de aanwezigen in de zaal. Die vraag zet de toon in zijn keynote tijdens Krachtstof Festival Cultuureducatie. Spel is geen tijdverdrijf, benadrukt hij – het is van levensbelang. Vanaf de babytijd begint het al: contact maken, spelen en de wereld ontdekken. Daarom is speelruimte bieden aan kinderen zo ontzettend belangrijk.

Spel is voor kinderen bij uitstek de manier om zich te uiten, te leren en zichzelf en anderen te begrijpen. Helaas ziet Van Herpen dat er steeds minder ruimte is voor spel in het onderwijs. Dat gaat ten koste van de veerkracht van kinderen. Zelf stond Van Herpen aan de basis van het ervaringsgericht onderwijs in Nederland. Zijn drijfveer: het onderwijs vormgeven vanuit ervaring, verwondering en spel.

Volgens Van Herpen is onderwijs per definitie een culturele handeling. ‘Wat jij normaal vindt, draag je over,’ zegt hij. Tegenwoordig zijn er ‘schoolculturen’ die aan elkaar hangen van regels. Denk aan de plasketting, vaste tafelpaden en een verkeerslicht naast het digibord dat bepaalt wanneer leerlingen mogen overleggen of de leerkracht een vraag mogen stellen. Dat brengt het risico met zich mee dat in die 'schoolcultuur' niet elk kind past of gezien wordt.

Hij vertelt over een kleuter die huilend zegt: ‘Ik ben vandaag banaan en moet in de bruine hoek werken, maar ik weet niet waar de bruine hoek is.’ Waarom vraagt ze dat niet aan de juf, stelt Van Herpen voor. ‘Dat mag niet, want ze draagt het rode sjaaltje.’ Waarbij het rode sjaaltje betekende: geen vragen stellen meer aan de juf. Zo laat Van Herpen zien hoe regels belangrijker kunnen worden dan het kind zelf. ‘Kunnen we nog uitleggen aan onszelf waarom we deze regels hebben? Want je moet kunnen uitleggen waarom je iets doet – ook aan het kind zelf.’

Van Herpen beschrijft een meisje met dyslexie, ADHD, zwakke rekenvaardigheden en een moeilijke thuissituatie. Het publiek denkt direct in oplossingen: bied extra begeleiding, een maatje in de klas, focus op welzijn. Van Herpen hoort het aan. ‘Ze neemt ook de leiding bij het bouwen van een vliegtuig. En ze kan een paard optillen.’ 

Hij klikt door naar het volgende beeld: het is Pippi Langkous. Maar niemand in het publiek zag een Pippi-achtig meisje voor zich bij zijn opsomming. Daarmee houdt hij het publiek een spiegel voor: we denken vaak in beperkingen, terwijl we het hele kind moeten zien – met al diens talenten en verbeelding.

Een belangrijke gedachte van Van Herpen is: gedrag is een uiting van wat een kind heeft meegemaakt. ‘Gedrag betekent dat kinderen zich uitdrukken zoals ze zijn ingedrukt.’ Hij roept leerkrachten op om niet te snel te oordelen, maar zich bij kinderen regelmatig af te vragen: ‘Wat is hier eigenlijk aan de hand?’
Hij toont een foto van een kind dat met verf en een kwast druk in de weer is; ze schildert zichzelf helemaal onder en heeft blauwe verf over de handen en in het gezicht. De eerste reactie van volwassenen – pedagogen, leerkrachten, ouders – is dan vaak: ingrijpen. Maar Van Herpen zegt juist: ‘Niets doen.’ De foto is afkomstig uit een van zijn onderzoeken. 

‘We wisten zeker: dit is een tactiele ervaring voor dit kind. Als we nu iets zeggen, halen we haar eruit.’ Want, zo benadrukt hij, kinderen hebben ruimte nodig om alleen te luisteren, te voelen en te beleven. Zeker als we willen dat ze opgroeien tot mensen met het vermogen om geraakt te worden door kunst of schoonheid.

‘Kinderen kunnen pas leren als ze zich gezien en geaccepteerd voelen,’ zegt Van Herpen. Maar protocollen en toetsen staan dat vaak in de weg. ‘Je volgt het systeem, maar het systeem kent jouw kind niet.’

Hij vertelt dat het ertoe leidt dat kinderen niet meer vragen waarom iets moet, maar alleen nog maar volgen. En, klein zijspoor, dat CITO-gesprekken tegenwoordig al door advocaten worden gevoerd. Wáárom?! De vraag die hij elke leerkracht wil voorspiegelen is, ‘kun jij over twintig jaar aan dit kind uitleggen waarom je vandaag deed wat je deed?’ Zo niet, dan is het tijd om opnieuw te kijken.

Van Herpen neemt het publiek mee naar een andere situatie die hij observeerde, op een kleuterschool in Scandinavië. Daar leren kinderen vanaf jonge leeftijd om elkaar te helpen. ‘Wie is mijn vriend? Wie kan mij helpen?’ klinkt het daar in de klas. Kinderen nemen elkaar serieus, wachten op elkaar en helpen zonder dat een volwassene ingrijpt. Die volwassene is er wel – Van Herpen zat naast de pedagogisch medewerker terwijl hij zag hoe een oudere jongen, een jonger jongetje niet wilde helpen. En de pedagogisch medewerker deed niets – en toen loste het ‘probleem’ zich vanzelf op. Een groepsgenootje iets verderop, schoot te hulp.

‘Als je van jongs af aan oefent met echte verantwoordelijkheid, leer je wat het betekent om mens te zijn,’ zegt hij hierover. Cultuur zoals hij dat op deze preschool zag, is een levend onderdeel van de opvoeding – niet opgelegd, maar voorgeleefd.

Tot slot benadrukt Van Herpen dat kunst en cultuur geen luxe zijn, maar een bron van betekenis. Kunst biedt ruimte voor verwondering, expressie en schoonheid. Cultuur ontstaat uit wat we vanzelfsprekend vinden en dagelijks overdragen – bewust of onbewust.

Zijn oproep: geef kinderen de ruimte om te vallen, te ontdekken, te spelen en zichzelf te zijn. ‘Observeer meer, oordeel minder en speel vaker mee.’

• Durf je eigen routines te bevragen.
• Geef kinderen ruimte voor spel, verbeelding en expressie.
• Zie gedrag als een verhaal dat verteld wil worden.
• Richt je onderwijs zó in dat kinderen zich erkend en veilig voelen.
• Culturele overdracht begint bij wat jij als normaal ziet.

Deze keynote vond plaats op 9 april 2025 tijdens Krachtstof | Festival Cultuureducatie. Het thema van deze editie luidde: Speelruimte.

CMK Groningen en K&C als penvoerder vieren in 2023 tien jaar Cultuureducatie met Kwaliteit. Deze keynote van Claire Boonstra vond plaats op 11 april 2023 tijdens Festival Cultuureducatie Krachtstof.