Krachtstof: De eigenheid van kinderen

Waar komt de focus op het individu van het kind vandaan? 

'Laat ik maar met de deur in huis vallen', trapt Steven af. 'Het is een geschiedkundige vergissing. In de dertiger jaren van de vorige eeuw stond het collectief centraal. Het ging om de groep, daarin moest je je als individu fatsoenlijk gedragen. Dat beeld veranderde door uitspraken van Maria Montessori (1870 – 1957, red.) en tijdgenoten. Volgens hen is het doel van pedagogiek om het kind te leren zich als zichzelf te gedragen. Oftewel, het kind centraal. Op zichzelf geen verkeerde gedachte, ware het niet dat we er - decennia later - in doorgeslagen zijn. Er is zelfs een razendpopulair kinderdagverblijf dat Prinsjes en prinsesjes heet.'

'Ik vind het een pedagogische misstap. Denk maar eens aan het wereldbekende boek Alleen op de wereld. Niemand is alleen op de wereld! Je staat altijd in verhouding tot andere mensen en dingen in je sociale context. Sinds 1969, niet geheel toevallig het kantelpunt voor het individualisme, is de depressiviteit onder de bevolking toegenomen. We zijn gemaakt om in verbinding te zijn met anderen. Niet om ons alleen te focussen op onszelf.' 

Steven legt vervolgens de link met pedagogiek als belangrijk handvat om te bepalen wie je bent en hoe je in verhouding staat tot de rest van de wereld. 'Alles wat je ziet is cultuur', licht hij toe. 'Met hoe wij cultuur presenteren aan kinderen, geven we hen een idee over wat je moet doen en laten om in deze cultuur te passen.'

En als we dan kijken naar kunst. In hoeverre draagt dat bij aan onze cultuur?

'Kunst plaatst het individu in het grotere, sociale veld. Het kan verbinding tussen individuen tot stand brengen. Neem bijvoorbeeld de oude volksstammen. Iedereen maakte potten, maar elke stam had een eigen kenmerkende versiering op de pot. Een golfje om de rand was niet ter decoratie, maar vertelde "Dit zijn wij"! Zo had elke stam een eigen uiting om zich te onderscheiden.' 

Op de vraag of het dan ook waardevol is om samen kunst te maken, antwoordt Steven bevestigend: 'Het zelf maken van kunst, of het bestuderen van kunststromingen, kan een grote, verbindende factor hebben. Dan stel je de kunst ten dienste van de educatie.'
Kunst heeft zeggingskracht, het helpt om:  

• Te bepalen wie je bent;
• Het verleden te verwerken;
• Het nu te definiëren;
• Vooruit te kijken naar de toekomst (avant garde kunst).

Dat klinkt logisch, maar het brengt ook een spanningsveld met zich mee. Onderwijs kan een leerfabriek zijn, en kunst een uitvlucht voor een ik-fabriek. Hoe kunnen we onderwijs en cultuur in een systeem onderbrengen, zonder het individuele kind te vergeten?
'Dat doe je door een mensbeeld te hebben en deze altijd toe te passen in je werk. Je gebruikt daarbij de overstijgende gedachten die je van tevoren hebt bepaald. Als je bijvoorbeeld besluit om niet te straffen, dan doe je dat niet, hoeveel zin je hier stiekem ook in hebt. Met overstijgende gedachten kan je dus bewust besluiten om iets niet te doen, in dit geval straffen, ook al weet je dat het werkt. Je kijkt dus naar het grotere plaatje: het langetermijneffect van straffen weegt daarbij zwaarder dan het korte termijnresultaat.' 

Ons mensbeeld wordt gevoed door onze opleiding, ervaring en door ideeën van de Maria Montessori's van deze wereld. Toch staat Steven erop om zelf een eigen mensbeeld te creëren in plaats van de theorieën klakkeloos over te nemen. 'Laten we niet vergeten dat de laatste, grote onderwijskundige in 1962 het leven heeft gelaten. Sindsdien is er ongelooflijk veel veranderd! Ik zou haast zeggen: we moeten terug naar de tekentafel om het mensbeeld anno 2021 te bepalen. Een mooi hulpmiddel daarbij vind ik de determinatietheorie van Deci & Ryan.' 

Zelf-Determinatie Theorie (ZDT):
Deze motivatietheorie bevat de vraag in hoeverre mensen individueel of collectief zijn. Dat is een continuüm. In Nederland staan we helemaal rechts op de lijn, bij de individualisten, terwijl er in Afrika stammen zijn die het woord 'ik' niet eens kennen. Als onderwijsinstelling of onderwijskundige kan je zelf bepalen waar je op die lijn zou willen staan.

Je kijkt dus naar het grotere plaatje van je opvoed- of onderwijskundige rol. Hoe doe je dat? 

'Je begint altijd met de cultuur waarin je je samen bevindt. Het hoogste abstractieniveau van de pedagogiek, zou je kunnen zeggen. Vanuit die cultuur kijk je naar de waarden en de daaruit voortvloeiende normen. Vervolgens moet jijzelf, maar ook jouw collega's, gedrag vertonen dat past binnen die cultuur. In zekere zin kan je dus zeggen dat docenten beter niet te veel zichzelf kunnen zijn. Zo heb ik jarenlang met lastige pubers gewerkt. Elke dag ergerde ik me groen en geel aan hen, maar dat mag nooit de drijfveer van mijn handelen zijn. Tenzij ik die ergernis bewust inzet om een pedagogisch doel te bereiken.'

Een voorbeeld vanuit de overheid:
Wij willen een veilige rijcultuur in Nederland. En een overheid moet daarvoor zorgen, Veilig Verkeer Nederland, om precies te zijn. Die instantie is er alleen omdat we een overstijgend beeld hebben van wat de overheid moet zijn. Daar komt vervolgens de waarde uit: veilig rijden, met de normen 'niet harder dan 50 in de bebouwde kom', 'nooit door rood rijden', 'draag een gordel' et cetera. Die normen moeten vervolgens tot gedrag, en daarmee tot veilig verkeer leiden.

Stel, er is een school waar de collectieve cultuur helemaal leeft. Hoe merk je dat dan in de praktijk?  

'Ik zal een voorbeeld geven van een school waar ik mee samenwerk. Er was een jongetje met een lage spierspanning, waardoor hij zo om kon kieperen als hij zat. Er werd een speciale stoel van 800 euro gekocht zodat hij mee kon doen met de rest van de kinderen. Maar dat ding stond binnen twee weken stof te vangen. Omdat die kinderen, die nota bene nog geen vier jaar oud waren, zelf op zo'n manier om het jongetje heen gingen zitten dat hij overeind bleef. Daar hoefden ze niet eens over na te denken – het vloeide voort uit de cultuur. En dat is slechts een van de vele voorbeelden.' 

Een laatste vraag. Wat heeft het mensbeeld dat we samen bepalen, en overbrengen op onze kinderen, voor effect op het individu?  

'Waar het uiteindelijk om gaat, is dat het systeem - wat we met z'n allen bedenken - direct invloed heeft op het zelfbeeld van het kind. Als ik een klein jongetje vertel dat ik nooit iemand zo slecht heb zien fietsen als hij, is de kans klein dat hij de volgende keer met plezier gaat fietsen. Vertel ik het tegenovergestelde, dan wordt hij waarschijnlijk gemotiveerd om vaker te fietsen. Het beeld dat anderen van jou hebben, is dus eigenlijk een optelsom van de meningen uit jouw omgeving. Uit de woorden en daden uit je systeem, je relationele omgeving, vorm je een beeld over jezelf. Dus in alles wat we tegen een kind zeggen, zeggen we indirect ook iets over dat kind. En daarom is pedagogiek een vak - een zeer belangrijk vak. Waarin we cultuur en kunst als hulpmiddel kunnen gebruiken.'

Tot slot nog een aantal tips: 

• Zie de school als een minimaatschappij. Je draagt altijd normen en waarden uit. De vraag is of er wel of niet over is nagedacht.
• Bepaal of je een regelgestuurde of waardegestuurde school wil zijn en pas daar je cultuur, waarden, normen én gedrag op aan.
• Beschouw kunst en kunsteducatie breder dan 'mooi/lelijk', 'wel/niet aan de opdracht voldaan' en 'goed/slecht gebruik van materialen'. In pedagogisch opzicht betekent kunst zoveel meer - maak er gebruik van.
• Breng de determinatietheorie eens in de praktijk. Het is leuk om samen met collega's in gesprek te gaan over waar jouw school of instelling zich op de individualisatielijn bevindt.
• Realiseer je dat onderwijs een belangrijke rol speelt in de persoonsvorming van een kind. In deze fase kunnen kunst en cultuur enorm waardevol zijn. De basis die je nu legt, draagt het kind voor de rest van zijn/haar leven met zich mee.

Deze lezing is op 15 april 2021 aangeboden tijdens Krachtstof, het noordelijk festival cultuureducatie georganiseerd door K&C, ICO, Scala en De Kunstbeweging.

Meer informatie over Steven Pont en zijn gedachtegoed vind je op www.stevenpont.nl.