Krachtstof: Wakker de kunstenaars­mindset aan!

Merlijn reisde jarenlang als componist en theatermaker door conflictgebieden en maakte muziek met mensen in vluchtelingenkampen. Hierdoor kwam hij dicht bij de grote maatschappelijke problemen waarmee we in de wereld te maken hebben. Merlijn wil met verbeeldingskracht, schoonheid en creativiteit deze problemen te lijf en noemt dit de 'kunstenaarsmindset'. Maar wat ís de kunstenaarsmindset precies? 

'Kunst wordt soms gezien als iets wat losstaat van de wereld. Het staat in een museum, heeft als het ware een soort gereserveerde ruimte. Dit losknippen van de wereld vind ik een fundamenteel misverstand. Alsof alleen een kunstenaar kunst kan maken. Want een kunstenaarsmindset – de toolkit die kunstenaars inzetten voor hun werk - hebben we allemaal, alleen slaapt deze bij de meesten van ons. Het staat voor alle zaken die in je hoofd gebeuren op het moment dat je creatief bezig bent, scheppend, met schoonheid en spel. Het heeft te maken met het leggen van nieuwe verbindingen. Vaardigheden die voor iedereen relevant zijn. Zeker met alle onzekerheid in de huidige samenleving. Dat wil je niet losknippen.' 

De vaardigheden die horen bij de kunstenaarsmindset zijn volgens Merlijn:
Verbeeldingskracht – anders kijken
Schoonheid – gevoelens uiten & delen
Spel & experiment – durven falen
Maken, testen, delen

Hoe kan een kunstenaarsmindset ons helpen in onzekere tijden? 
'Onzekerheid willen we vaak bestrijden. Maar het is onlosmakelijk verbonden met het leven. Kunnen we er misschien comfortabel mee worden? Het erkennen? Je ertoe leren verhouden? Dat noem ik onzekerheidsvaardig worden. Dat is nog urgenter dan 100 jaar geleden – tegenwoordig is het een wereld voor winnaars en verliezers, worden we bestookt met nieuws, chaos, rommel en conflicten en daarmee zijn veel zekerheden verdampt. Maar het is mogelijk om mensen toe te rusten met vaardigheden waardoor ze wendbaarder zijn, waarde zien en ervaren in het vinden van betekenis en leggen van relaties. Allemaal aspecten waar kunstenaars heel goed in zijn! Door je die kunstenaarsmindset eigen te maken, kun je aan de wereld laten zien dat je een verhaal hebt dat jou waarde geeft. En dat verhaal is de kern van wat cultuuronderwijs kan bieden. Want voor de nieuwe generatie geldt dat misschien over 10 jaar een groot deel van onze beroepen is verdwenen door robotisering. Of er ontstaan heel veel nieuwe vakken en expertises. Het is onmogelijk mensen nu een vak te leren en te beloven dat ze over 10 jaar daarin een baan hebben.'

We hebben het gehad over jouw middelbare schooltijd. Op de middelbare school gaat elke 50 minuten de bel. Dan ging er een switch om bij leerlingen, vertelde je, en ook dat is wat je bedoelt als je het hebt over het losknippen van de wereld. 

'Je bouwt dan een mindset waarmee je kunt overleven in een wereld van hokjes en specialisaties. Alles moet uiteindelijk door de strakke deurtjes van de toetsen. Maar mijn vraag zou zijn, wáár is een klein verloren plekje waar je een zaadje mag planten waar gewoon iets mag groeien? Wat als je dagelijks of wekelijks of in bepaalde projecten aandacht mag geven aan iets staat wat niet in een keurslijf hoeft, maar waardoor wel vonken kunnen overschieten tussen de discipline?'

Merlijn studeerde aan het conservatorium in Den Haag. Zijn grote droom: om als musicus op het podium te staan. 10 jaar later staat hij er. In een muisstille zaal. En hij draait zich om naar de zaal en roept: "Laat je horen, doe mee."
'En dat was raar. Eeuwenlang was het vanzelfsprekend om samen te zingen. Maar als je tegenwoordig een kaartje koopt, is de deal dat je niet mee hoeft te doen. Heel aarzelend kwam er gezang. Dat zoeken naar harmonie, je eigen stem laten mengen met het geheel, dat is een kunst. In mijn latere voorstellingen en optredens kreeg het publiek blinddoeken, zodat zintuigen scherper worden. Ik ging muzikanten in de ruimte neerzetten. Geuren mee laten spelen, zangeressen rond laten lopen. Ik zag het als speelruimte, het vinden van vrijheid en onverwachte plek voor schoonheid en verbeelding creëren.'

De kunstenaarsmindset hebben we nodig om te kunnen navigeren in de huidige wereld. Ook in de klas. Hoe zou je dat als leerkracht kunnen doen?
'Ik zou heel eerlijk vertellen waar je verwondering zit. Want in elk aspect van de wereld zit een verhaal. Ik ken iemand die met de klas naar buiten ging, en vroeg "wat gaan we vinden?" En bij alles wat gevonden werd, stelde hij een vraag. "Waar zou dit voor dienen? Wat als dit een onderdeel is van een ruimteschip? Wat zijn de mooie kanten, de duistere kanten en hoe zou het hier terechtgekomen zijn?" Dan zul je merken dat er honderden verhalen te vertellen zijn. Zo train je het weven van verbindingen tussen losse elementen. Dat kun je ook met meerdere leerkrachten doen, ieder met hun eigen expertise en vakgebied.' 

En als we kijken naar het verweven van vakken?
'Stel dat je aan het begin van het jaar een iPhone op tafel legt en vraagt "wat is dit, waar komt het vandaan en wat doet het met ons?". Daaraan kun je natuurkunde, geschiedenis, wiskunde, filosofie, en burgerschap aan verbinden voor honderden verhalen. We kunnen ook denken, welke muziek zit er in aardrijkskunde, Frans, biologie? Wat kun je als leerkrachten samen doen? Dat is misschien idealistisch en een gedoe met roosters, maar op het moment dat een kind feeling heeft met muziek en moeite met exacte vakken komt door die samenwerking een mens tot bloei.'

Je bent een idealist. Dat omarmen we, maar op school moet je ook heel erg realistisch zijn. Heb jij tips hoe wij ons idealisme kunnen vasthouden in het klaslokaal?
'Ik geloof dat we superrealistisch kunnen zijn, als we ons perspectief maar groot houden. Wat is nu echt belangrijk in het leven? Vroeg of laat komen we allemaal in conflict met zingeving. Laten we realistisch genoeg zijn om te focussen op wat écht belangrijk is. De zaken waarvan je geen spijt wilt hebben op je sterfbed, de dingen waar je met plezier aan terugdenkt. Het kan zijn dat je erachter komt dat er dingen zijn die heel veel aandacht nemen, maar niet bijdragen aan zingeving. Ik zie het echt als onze taak om hier meer naar te gaan kijken.'

Dit gesprek vond op 19 april 2021 plaatst tijdens Krachtstof, het noordelijk festival cultuureducatie georganiseerd door K&C, ICO, Scala en De Kunstbeweging.

Meer informatie over de kunstenaarsmindset vind je op www.merlijntwaalfhoven.com en www.onzekerheidsvaardigheid.nu.